Sözleşme Özgürlüğü Nedir?

“Sözleşme özgürlüğü, modern hukuk sistemlerinin temel taşlarından biridir. Peki bu özgürlük gerçekten sınırsız mı? Yoksa hukukun çizdiği sınırlar içinde mi hareket ediyoruz?”

Legalmatic ekibi olarak, avukatların ve hukuk teknolojilerine ilgi duyanların ihtiyaçlarına yönelik hazırladığımız bu rehberde, sözleşme özgürlüğünü detaylarıyla ele alıyoruz.

1. Sözleşme Özgürlüğü Tanımı ve Kapsamı

Bireylerin, özel borç ilişkilerini, hukuk düzeninin sınırları içinde özgürce kurabilme ve düzenleyebilme yetkisine sözleşme özgürlüğü denir.¹ Bu özgürlük, geniş bir kavram olup, tarafların bir sözleşme yapmak zorunda bulunmamaları, sözleşmenin içeriğini özgürce saptayabilmeleri, kendisiyle sözleşme yapılabilecek kimseyi seçmeleri, sözleşmenin tipini diledikleri gibi belirleyebilmeleri, sözleşmeyi (karşılıklı anlaşma ile) ortadan kaldırabilmeleri, sözleşmenin içeriğini değiştirebilmeleri hususundaki özgürlükler hep bu kavram içinde yer alır.² Ancak, içerik ya da tip belirleme özgürlüğü yalnızca özel borç ilişkilerinde geçerli olup öteki sözleşmelerde söz konusu değildir³.

Türk Medeni Kanunu’na göre, sözleşme tarafları, karşılıklı olarak anlaşarak özgürce hukuki bağlayıcı nitelikte düzenlemeler yapabilirler. Bu özgürlük, iş dünyasında girişimciler, ticaret hukukuyla uğraşan avukatlar ve hukuk danışmanları için kritik bir öneme sahiptir.

Ancak, bu özgürlük mutlak bir hak değildir. Yasal düzenlemeler, belirli durumlar ve sektörel düzenlemelerle sınırlandırılabilir. Bu yazımızda, sözleşme özgürlüğünün temel unsurlarını, hukuki sınırlarını ve ticaret dünyasında ne şekilde uygulandığını detaylıca ele alacağız.

✅ Örnek: İki kişi arasında yapılan bir satış sözleşmesi, tarafların iradeleriyle şekillenir. Ancak, kanunun emredici hükümlerine aykırı bir sözleşme (örneğin, faiz oranının yasal sınırı aşması) geçersiz sayılır.

2. Sözleşme Özgürlüğünün Temel Prensipleri

Sözleşme özgürlüğü, birkaç temel prensibe dayanır:

1. İrade Serbestisi: Taraflar, bir sözleşmeye dahil olma ya da olmama konusunda serbesttir. Bu, tarafların istedikleri şartlarda bir anlaşma yapabilmelerini sağlar.

2. Şart Belirleme Serbestisi: Taraflar, sözleşmelerinin içeriğini kendileri belirleyebilirler. Örneğin, bir satış sözleşmesinde satış fiyatı, ödeme koşulları, teslimat süreleri gibi tüm unsurlar tarafların anlaşmasına dayanır.

3. Şekil Serbestisi: Taraflar, sözleşmenin hangi şekillerde yapılacağı konusunda serbesttirler. Yazılı veya sözlü anlaşmalar yapılabilir, ancak bazı sözleşmelerin yazılı olması yasal bir zorunluluk olabilir (örneğin gayrimenkul alım satım sözleşmeleri).

Önemli Not: Sözleşme özgürlüğü, kamu düzenine ve ahlaka aykırı olamaz. Yani, bir sözleşme hiçbir koşulda illegal ya da ahlaki olmayan içerikler taşıyamaz.

Hukukumuzda biçim özgürlüğü ilkesi benimsenmiştir. Gerçekten de 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu (TBK) 12. maddesine göre, sözleşmenin geçerliliği, yasada tersine kural bulunmadıkça hiç bir biçime bağlı değildir, biçim zorunluluğu, kuralın ayrığını oluşturur. Ki bu durumlar yasada açıkça belirtilmiştir. Biçim zorunluluğu, yasa ya da tarafların iradesi ile konulabilir (KARAHASAN, Mustafa Reşit; …e., S. 131). Belirlenen biçime uyulmamasının yaptırımı ise, sözleşmenin geçersiz (hükümsüz) bulunmasıdır. Nitekim,  BK’nın 12. Maddesi, 2. fıkrasına göre, yasaca belirlenen bir biçimin kapsamı ve sonuçları için başkaca bir kural konulmamışsa sözleşme bu biçime uyulmadıkça geçerli olmaz (EREN, Fikret: …e. S.292). İki taraf, yasaca özel bir biçime bağlanmamış olan bir sözleşmenin özel bir biçimde yapılmasını kararlaştırmışlarsa, sözleşme bu biçimde düzenlenmedikçe onları bağlamaz (BK. md. 16/1, TBK md. 17/1).

Taraflar, kendi aralarında kararlaştırdıkları biçimden daha sonra vazgeçebilirler. Üstelik bu vazgeçme işlemi hiç bir biçime bağlı değildir (VELİDEDEOĞLU, Hıfzı Veldet/ÖZDEMİR, Refet: Türk Borçlar Kanunu Şerhi. 1-2, 1987, S. 38).

3. Sözleşme Özgürlüğünün Hukuki Sınırlamaları

Sözleşme özgürlüğü, tamamen serbest olsa da bazı durumlarda hukuki sınırlamalar vardır. Bunlar, kamu düzeni, genel ahlak ve uluslararası sözleşmeler gibi unsurlarla belirlenir.

Hukuki sınırlamalar şunları kapsar:

• Kamu düzeni ve genel ahlak (Örn: Kumar sözleşmeleri geçersizdir)
• Emredici hükümler (Örn: Tüketiciyi koruyan sınırlamalar)
• Haksız şartlar (Örn: TBK 25 – Aşırı yararlanma hali)
• Sözleşmenin konusunun imkânsız veya hukuka aykırı olması

⚠️ Dikkat: “Sözleşme özgürlüğü, zayıf tarafı koruyan düzenlemelerle dengelenmelidir.”

Ayrıca, bazı alanlarda sözleşme şartları devlet denetimine tabi olabilir. Bu da, özellikle büyük ticaret ve şirket birleşmeleri gibi konularda daha fazla dikkat edilmesi gereken bir unsurdur.

4. Sözleşme Özgürlüğü ve Teknoloji İlişkisi

Günümüzde akıllı sözleşmeler (smart contracts) ve yapay zeka destekli sözleşme analiz araçları, sözleşme özgürlüğünü yeni bir boyuta taşıyor.

 Legalmatic’in Sunduğu Çözümler:

• Otomatik sözleşme denetimi ile hukuka aykırı maddelerin tespiti
• Şablon sözleşmeler ile emredici hükümlere uyum sağlama
• Blockchain tabanlı sözleşmeler ile güvenli ve şeffaf anlaşmalar

5. Avukatlar İçin Pratik Öneriler

• Sözleşme tasarlarken TBK’nın emredici hükümlerini mutlaka kontrol edin.
• Tüketici sözleşmelerinde haksız şartlardan kaçının (6502 sayılı Tüketici Kanunu).
• Teknolojiyi kullanın: Legalmatic gibi araçlarla sözleşmelerinizi hızlı ve güvenli şekilde analiz edin.

6. Sonuç ve Hukukçulara Tavsiyeler

Sözleşme özgürlüğü, hem bireysel hem de ticari ilişkilerde önemli bir rol oynamaktadır. Ancak bu özgürlük, dikkatli bir şekilde kullanılmalıdır. Hukuki sınırlamalar, her zaman göz önünde bulundurulmalı ve hukukçular, girişimciler için sözleşme şartlarını netleştirirken, kanunlarla uyumlu, şeffaf ve adil çözümler sunmalıdır.

Legalmatic olarak, sözleşme oluşturma süreçlerinde hukuki güvenceyi artırmak, iş ilişkilerini düzenlemek ve dijital çözümler ile hukuki işlemleri hızlandırmak için doğru araçlar sunuyoruz.

Sözleşme özgürlüğü kesin olmayıp sınırlar, TBK’nın 27/1. maddesi ile genel olarak belirlenmiştir. Anayasa’nın 13. maddesiyle de genel sınırlamaların getirilmesinin yanı sıra özel sınırlamaların da öngörülebileceği hükme bağlanmıştır. Buna göre, sözleşmenin konusu (içeriği) olanaksız olmamalı, hukuka ya da ahlâka, kanunun emredici hükümlerine, kamu düzenine ve kişilik haklarına aykırı bulunmamalıdır. Bu gibi nedenlerin bulunması halinde, sözleşme geçersiz hale gelir. Taraflar, serbest iradeleri ile oluşturulan, kendilerine yüklenen hak ve borçların duraksamaya yer vermeyecek biçimde sözleşmede saptanan koşulların uygulanmasında olduğu gibi; sona erdirilmesinde de, kural olarak aynı hak ve irade serbestisine sahiptirler. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu Kararı, E. 2013/2353 K. 2015/2333 T. 21.10.2015

1: EREN, Fikret: …e., S.323.

2: TEKİNAY, Selahattin Sulhi/AKMAN, Sermet/BURCUOĞLU, Haluk/ALTOP, Atilla: Borçlar Hukuku Genel Hükümler, C. 1, 1985, S. 323.

3: KARAHASAN, Mustafa Reşit: …e., S.227.